این تنگدستی و ناداری که بر ما مردم چیره شده و زندگانی را دشوار و بد کرده یک چیز است که نتوان پنهان داشت.
اما این رشته سر دراز دارد. بد نیست به یاد آوریم که فقیری و تنگدست بودن ما مردم، رای و سفارش اکید بنیانگزار سلسله قاجار بوده است.
چنان بوده که روزی فتحعلی خان، شاه آینده ایران، در نزد آقا محمد خان درخواست گذشت و تخفیف بر رعایا کرده بود. آقا محمد خان برآشفت و او را براند و چون فتحعلی، اظهار عجز و نیاز کرد، جناب شاه او را به حضور پذیرفت و چنین سفارشش کرد:
"ای فرزند ارجمند، رای تو [در باره گذشت و بخشش بر رعیت] خام است. رعیت چون آسوده گردد در فکر عزل رییس و ضابط افتد ... به عمال و حکام تمکین نکند، و در فکرهای دور و دراز درافتد.
این گروه فرومایه [رعیت] را باید به خود مشغول کردن تا از کار رعیتی و گرفتاری فارغ نگردند. والا کار زراعت و فلاحت نقصان یابد و غله و حاصل ضعیف شود و قحط پدیدار آید و لشکری از کار بیفتد و فسادهای عظیم روی دهد و مُلک از میان برود. ارباب فلاحت و زراعت چنان باید باشند که در هر ده خانه یک دیگ نباشد، تا به جهت طبخ آش به انتظار به سر برند، و الا رعیتی نکنند."
- روضه الصفا. ج ۱۳. ص ۷۴۲۱.
زندگانی را در سایه چنین فرمانروایانی گذراندهایم.
محمود فاضلی بیرجندی