با مرگ نادرشاه جنگهای خانگی بین بزرگان آغاز شد. علی قلی میرزا افشار با نام عادل شاه در مشهد بر تخت نشست.
او یکسال بعد به دست برادرش ابراهیم کور و برکنار شد. ابراهیم هم چندی بعد کشته شد و شاهرخ نوه نادرشاه به پادشاهی نشست. آخوندها در مشهد به مخالفت با شاهرخ برخاستند و سید محمد نامی را نامزد پادشاهی کردند که از تبار صفوی بود. او شاهرخ را کور کرد و برکنار کرد و خود را پادشاه خواند. چندانی نشد که یوسف علی خان نامی او را برکنار کرد و شاهرخ را باز بر تخت نشاند.
در دیگر نواحی کشور هم تجزیه خواهی جریان داشت. احمدخان ابدالی در افغانستان اعلام استقلال کرد و سیستان و هرات را تصرف کرد. محمدحسن خان قاجار در مازندران، و آزاد خان در آذربایجان اعلام استقلال کردند. شمال آذربایجان و گرجستان و ارمنستان هم استقلال یافتند.
در نواحی مرکزی کریم خان زند و علی مردان خان بختیاری یکی را به نام شاه اسماعیل سوم به سلطنت برداشتند. اما آن دو هم با یکدیگر به جنگ برخاستند. علی مردان خان به دست کریم خان کشته شد و کریم خان اعلام پادشاهی کرد و سلسله زند را بنیاد نهاد.
در دوره او هم شورش در کرمان درگرفت. سپس جنگ بزرگ کریم خان با محمدحسن خان قاجار برپا شد و شمال و جنوب ایران با هم به جنگ درآمدند. از دل آن جنگها ایل قاجار پیروز به در آمد و توانست ایران را از نو یکپارچه کند.
- تحولات فکری و اجتماعی در جامعه فئودالی ایران. برداشت ازص ۱۹۰ تا ۱۹۲.
تاریخ نشان می دهد که هر گاه حکومت مرکزی کم توان شده قدرت های محلی سربرآورده اند. این وضع به زیان یکپارچگی ملی ایران بوده است.
محمود فاضلی بیرجندی
کانال دژنپشت