تعداد نظرات: ۱ نظر

کد خبر: ۳۱۶۰۹

تاریخ انتشار: ۱۲ مرداد ۱۴۰۱ - ۱۱:۰۵-03 August 2022

دقت‌های عقلانی و اخلاقی در اجراء احکام دینی و حدود شرعی

تحقق احکام دینی در جامعه و اجرای حدود شرعی که در قبال با هنجارشکنی های شرعی است ؛ از اموری است که فی الجمله در نصوص دینی ما یعنی در قرآن و روایات آمده است و در فقه اسلام هم مطرح است.

اما تحقق و پای بندی به احکام دینی مانند امربمعروف و نهی ازمنکر ، و بالاتر از آن یعنی اجرای حدود شرعی مثلا بر سارق و یا زانی و یا قاتل و .. یک مسئله رها شده و بی حد و مرز نیست تا هر کسی با انگیزه های دینی و یا از روی تعصب و یا ماجراجوئی ؛ مجاز به حریم شکنی باشد.

در این نوشتار به بخش شرائط اجرای "حدود شرعی" اشاراتی خواهیم داشت ، تا در نتیجه ضرورت وجود زمینه و تحقق شرائط مربوطه در باب ممانعت از منکرات شرعی هم نمایان شود.

اجرای حکم شرعی

گرچه برخی فقیهان اجرای "حد" رامربوط به زمان معصوم میدانند و در عصر غیبت ، حداکثر قائل به "تعزیر" مجرم هستند. دو فقیه مهم قرن ششم؛ ابن ادریس حلی وابن زهره، ونیز میرزای قمی، و از معاصرین؛ آیت الله سید احمد خوانساری و آیت الله صانعی به این نظرگرایش دارند. اما مشهور و اکثر فقیهان اجرای احکام شرعیه مانند اعدام در عصر غیبت را باور دارند. برخی از آنان؛ غیرازروایات، به دو دلیل عقلانی تمسک میکنند؛

اولا؛ احکام اسلام در حکومت دینی باید پیاده شود و از آن جمله اجرای حدود شرعیه در مورد مجرمان است.

وثانیا ؛ اگر حکم شرعی درباره هنجارشکنان پیاده نشود، فحشاء در جامعه افزون و بیشتر میشود.

بنا به پذیرش قول مشهور که دلالت بر ضرورت اجرای حدود دارد؛ بایدبا توجه جمیع جوانب، اقدام شود.

مقدمات ضروری و عقلانی

اول: انگیزه؛ فقط عدالت

در اجرای حدود ملاک باید فقط "عدالت" باشد. چرا که ممکن است در اجراء حدود اغراض دیگری مانند مسایل سیاسی و یا قومی و یا مذهبی و.. مطرح باشد! در آن صورت اجراء‌حدود انطباق صددرصدی با موازین دینی نخواهد داشت. پيامبراسلام فرمود: «اقامه حد بهتر از باران چهل صبح است». امام موسي کاظم(ع) این بیان پیامبر را به خوبی تببین نمودند ؛ با استشهاد به آيه «يحيي الارض بعد موتها»(حدید/۱۷)

فرمودند: «خداوند زمين را به وسيله باران زنده نمي‏كند، بلكه مرداني را بر مي‏انگيزاند كه عدالت را زنده كند، سپس زمين به خاطر احياي عدالت زنده مي‏شود».

بعد فرمودند: «يقيناً اجراي حد در راستاي اقامه عدالت سودمندتر است از چهل شبانه روز باران.

- لَیْسَ یُحْیِیهَا بِالْقَطْرِ وَ لَکِنْ یَبْعَثُ اللَّهُ رِجَالًا فَیُحْیُونَ الْعَدْلَ فَتُحْیَا الْأَرْضُ لِإِحْیَاءِ الْعَدْلِ وَ لَإِقَامَهًُْ الْحَدِّ لِلَّهِ أَنْفَعُ فِی الْأَرْضِ مِنَ الْقَطْرِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً»(کافی۱۷۴/۷)

پس در اجرای حدود اولین موضوع عدالت است که از درون دل‌ها شروع می‌شود تا به اجراء حدود می‌رسد ، و در همه‌ی مراحل ؛ رسیدگی به افرادی که جرم قطعی دارند، باید عدالت مد نظر باشد واگر عدالت اجرا شود، به تعبیر امام کاظم ؛ زمین، زنده می‌شود. اما اگر اجرای حدود با قانون هم منطبق باشد ولی عدالت رعایت نشود، معلوم نیست بتوان برکتی در اجرای حدود دریافت نمود!

دوم‌: زمان شناسی

امام علي (ع) فرمودند: «كسي كه نسبت به زمان شناخت داشته باشد، از آمادگي غافل نخواهد ماند ؛ - من عرف الأيام لم يغفل عن الاستعداد».(تحف العقول)

امام صادق(ع) فرمود: «كسي كه به زمان خويش آگاه باشد، لغزش ها و اشتباهات او را احاطه نخواهد كرد ؛ - العالم بزمانه لاتهجم عليه اللوابس» (اصول کافی)

زمان‌شناسی باید نسبت به اجرای قانون وجود داشته باشد. شرایط فرد وجامعه باید مدنظر قرار گیرد. زمینه‌هایی که باعث نابهنجاری، قتل و غارتی شده را بررسی کنیم .

درفقه درباب اجرای حدود عجله و شتاب را از ما نخواسته است. قاضی باید به اطمینان برسد و تمام راهکارها را طی کرده باشد.

سوم‌: ترغیب به عفو

امام علی (ع) در راستای قضاوت های پیامبر (ص) فرمود:... پیامبر طرفین را به صلح دعوت می کرد و آن قدر ادامه می داد تا صلح می کردند.

یدعوا الخصوم الی الصلح فلایزال بهم حتی یصطلحوا.(وسائل ۲۴۰/۲۷)

امام علی(ع) به مالک:« هرگز از گذشتى پشيمان مشو و از هيچ كيفرى شادمان مباش و در هيچ اقدام تندى كه شايد گريزگاهى بيابى، شتاب مكن. هرگز مباد كه با خود بگويى كه مرا فرمانروايى داده ‏اند، فرمان می دهم و بايد بی ‏درنگ اجرا شود كه اين سياه كننده‏ى دل، ويران‏گر دين و عامل نزديكى به دگرگونی ها و انفجارها است ؛

- وَ لَا تَنْدَمَنَّ عَلَى عَفْوٍ وَ لَا تَبْجَحَنَّ بِعُقُوبَةٍ- وَ لَا تُسْرِعَنَّ إِلَى بَادِرَةٍ وَجَدْتَ مِنْهَا مَنْدُوحَةً وَ لَا تَقُولَنَّ إِنِّي مُؤَمَّرٌ آمُرُ فَأُطَاعُ- فَإِنَّ ذَلِكَ إِدْغَالٌ فِي الْقَلْبِ وَ مَنْهَكَةٌ لِلدِّينِ وَ تَقَرُّبٌ مِنَ الْغِيَرِ».(نهج نامه۵۳)

در قرآن آیه ۴۵ مائده در باب قصاص است،در آنجا؛در عین اینکه قصاص را عامل حیات میداند اما سخن از عفو و برادری و نیکی و احسان ، و در نتیجه رحمت خدا دارد ؛

"فمن عفی له من اخیه شی ء فاتباع بالمعروف و اداء الیه باحسان ذلک تخفیف من ربکم".

چهارم‌: دوری قاضیان از قدرت‌ها

از زیبایی های "فقه الحقوق" در اسلام؛ تبیین ضرورت استقلال "قاضی وقضاء" است.

استقلال بمعنای آزادی ازپذیرش هر گونه اعمال نظر از سوی صاحبان قدرت و ثروت می‌باشد.

امام علی(ع) در عهدنامه مالک نوشت: "منزلت قاضی را چنان کن که هیچ کس ازخواص تو در آن طمع نورزد. تا بدین وسیله قاضی از توطئه آنان نزد تو در امان باشد و او را نزدیک خود بنشان و قضاوت او را امضا و حکمش را اجرا کن و پشتیبان او باش.- اعطه من المنزلة لدیک ما لایطمع فیه غیره.."

پنجم: ضرورت رفتارهای عاطفی بعد از اجرای حکم

در عین اینکه اجرای حدود افکار عمومی را راضی می‌کند اماممکن است نارسایی های عاطفی و روانی ایجادکند. در نهج البلاغه آمده: "پیامبر اجرای حد می‌نمود و سپس شخصاً بر او نماز می‌خواند".(خ۱۲۷)

امام علی قطع دست میکرد اما تا مدتی از بیت المال برای آن شخص گوشت و روغن میداد که بنیه مجرم تحلیل نرود. اینچنین رفتاری بر عواطف آسیب دیده خود مجرم و خصوصا خانواده بی گناه او تاثیر ژرف دارد‌. نه اینکه بگونه ای اجرای حد شود که نزدیکان آن شخص خودکشی کنند و یا گرفتار بیماری های روانی صعب العلاج شوند!

ششم: بررسی دقیق و مستندات و عدم شتاب زدگی و عجله

حدیث « ادرئوا الحدود بالشبهات» از افتخارات فقه و حقوق اسلام است که طبق مفاد آن؛قاضی درمقام صدور حکم شرعی، باورودکمترین و یا کوچکترین شبهه ای باید انشاء حکم را متوقف کند. این نشان از عدم جواز عجله و شتاب در حکم و اجرای آن است. بیان امام علی (ع) چنین است؛ " از نادانی شخص، عجله کردن پیش از امکان و ازدست دادن امکانات پس از فرصت است. - من الخرق المعاجله قبل الامکان والابعد الفرحة." (نهج ق/۳۶۳)

تعبیراستاد شهید مطهری چنین است که برخی شتاب زدگی هاواقدامات سریع باعث سقوطهای خُرد کننده خواهد شد. شتاب وبی توجهی در مورد حد شرعی سقوط خطرناک بدنبال دارد!

موانع اجراء

اضطرار:

اضرار آن حالت وادارکننده شخص به کاری میباشد. ماتصورکردیم وقتی از اجرای حدود بحث می‌شود، یعنی بگیریم و ببنیدیم. در حالی که حقوق‌دان‌ها و فقیهان کاملا به زویای این موضوع آشنا هستند. -آیه‌۱۷۳سوره بقره از افتخارات اسلام است.

آموزه آن آیه، چنین است:

کسانیکه رفتارهنجارشکن و تبهکار قطعی هستند، مورد اجرای حد هستند تا از حقوق دیگران محافظت شود. و آنان باید هزینه‌ی رفتار خود را پرداخت کنند. اما کسانی که در تنگنایی قرار گرفتند و برآن اساس مرتکب جنایتی شدند، درحالیکه ستمکار و تجاوزگر نیستند، درباره‌ی شان اجرای حدود به مانع برمی‌خورد.

زني به دليل اضطرار و نجات از تشنگی شديد، مرتكب عمل زنا شد،عمر میخواست حد زنا بر او جاری نمايد، اما امام علي(ع) پس از بررسي، با استناد به آيه ۱۷۳بقره «فمن اضطر غير باغٍ و لاعادٍ» از اجراي حد ممانعت نمود. در اين حال بود كه عمر گفت: «لولا علي لهلك عمر» اگر علي نبود، عمر هلاك شده بود. (فقیه ۱۲۵/۴)

سرقت در عام المجاعه (سال قحطی) موجب اجراي حد نيست. يعني در شرايط خاص زماني اجراي حد مصلحت ندارد. (وسائل الشیعه باب حد سرقت )

ممانعت ازایجادخطر افزون تر:

این عنوان، تحت قاعده"نفی عسر و حرج" قرارمیگیرد که حکایت از مشقت میکند.

در حديثی امام علي(ع)فرمود: «كنیز تحت اختیار پیامبرمرتكب گناه شده بود، پيامبربه من دستورداد تاحد را بر او جاري كنم، ولي متوجه شدم اوتازه در عادت نفاس قرار گرفته است، ترسيدم اجراي حد موجب مرگ او شود، لذاحد را اجرا نکردم،و به عرض رسول خدا رساندم»، ‌ايشان ضمن تأييد، فرمودند: «احسنت» ودرنتيجه حد به تأخير افتاد.(ابن قدامه ۳۲۹/۱۲)

توجه به افکارعمومی:

تنگنایی که افکار عمومی میتواند در موردحکمی رقم زند، به سادگی آن حکم را تحت قاعده "نفی عسر وحرج" قرار می‌دهد و حرج بمعنای؛ "تنگنا و محدودیت" می‌باشد. مضاف به اینکه در اجرای حدود الهی به مقتضای عقل باید متوجه شرائط جامعه بود که التهابی ایجاد نشود که در اینصورت گرچه مجرم به سزای خود رسیده باشد اما بازدارندگی در دیگران ایجاد نمیکند و بلکه چه بسا مشکل آفرین هم بشود!

در غزوه بني المُصطلق که جنگ به پایان رسید و خیانت «عبدالله بن ابي» در ایجاد اختلاف و شکاف در میان جبهه خودی روشن شد ، پیامبر اعظم (ص) از کشتن او پرهیز داشت ودر پاسخ کسانی كه اصرار بر اعدام عبدالله داشتند، فرمودند: "اگر به قتل او دستور دهم، آنگاه خواهند گفت: محمد بعد از پایان جنگ ، سربازان را مي‏كشد." (سیره ابن هشام‌۷۷۸/۱)

استاد مطهری می‌گوید: "جهان برای انسان مثل رفیق است. این جهان دارای اخلاقی است و همانطوریکه رفیق واخلاق خاص او را رعایت می‌کنیم، باید اخلاق این جهان هم رعایت کنیم. یک اتصال مرموزی بین انسان‌ها وجود دارد. جامعه‌ی یک پیکر است و هر پیکر نسبت به عضو خود حساس است."

محاسبه سوء استفاده دشمن:

نکته دیگری که دراجرای حدود میتواند تاثیرگذار باشد موارد "ضرری" است. همین که عقل و یا عرف ضرر قابل توجهی را گزارش کند، باعث میشود شرائط اجراء حکم متفاوت شود.

دشمن، دشمن است ودنبال بهانه برای ضربه است. چه زیباست که در عین قطع دست تبهکاران از ظلم وجنایت، به جنجال آفرینی آنان هم توجه شود. این روش امام علی(ع)است.

در روایت صحیحه ای که مشایخ ثلاثه -کلینی ، صدوق ، طوسی- نقل کرده اند امام امیرالمومنین (ع) فرمود: «من هيچ حدي را در سرزمين دشمن اجرا نمي‏كنم، زيرا مي‏ترسم آن شخص غيرتی شده و به دشمن ملحق گردد.

- لا اقيم علی أحد حدا بارض العدو حتی يخرج منها، لئلاتلحقه الحمية فيلحق بالعدو» (علل۵۴۵/۱)

برخی از محققین در فقه ، با توجه به این روایت ؛ فتوای به عدم جواز اجرای حدود در میان کفار داده اند.

احکام دین ؛ اعم از احکام وجوبی آن و یا احکام حرام ، و نیز حدود شرعی دارای ظرافت هایی است که کوچکترین غفلت از آن باعث خسارت به نفوس و یا خسارت به دین و بلکه چه بسا موجب هدم دین می‌شود.

هادی سروش

مطالب مرتبط