در گیاهان عنصری به نام اکسین وجود دارد که یک اسید ضعیف بوده و وظیفه تحریک سلول رشد را برعهده دارد. هورمون ریشه زایی در حقیقت شکل مصنوعی این اسید است که با تحریک رشد، تشکیل ریشه گیاه را تسریع می کند.
هورمون ریشه زایی هورمونی است که به طور طبیعی در بسیاری از گیاهان وجود دارد که با عنوان هورمونهای گیاهی یا تنظیم کننده شناخته می شوند که امروزه با ساخت مصنوعی مواد ریشه زا امکان موفقیت ریشه زنی در گیاه را بسیار زیاد کرده است. زمانی که از مواد ریشه زایی استفاده می کنیم ریشه ها به سرعت رشد پیدا می کنند و دارای کیفیت زیادی هم هستند.
هنگامی که گیاه را با روش قلمه ساقه می خواهید تکثیر کنید، استفاده از این محصول بسیار مفید بوده و گاهی برای گیاهانی که سخت تکثیر می شوند مانند گل رز یا برخی از گونه های خاص کاکتوس ها و گل بنفشه آفریقایی واجب است.
اگر چه بسیاری از گیاهان خودشان به راحتی ریشه می دهند، اما استفاده از هورمون ریشه زایی کار تکثیر برخی از گیاهانی را که به سختی میتوان آنها را با موفقیت قلمه زد، خیلی آسانتر میکند. برخی از گیاهان مانند پاپیتال حتی در آب هم به راحتی ریشه تولید می کنند اما این ریشه ها هرگز به قدرت ریشه هایی که با استفاده از این محصول و در خاک تولید شده اند، نمی رسند.
به این کار قلمه زدن یا قلمه گرفتن (cutting) گفته می شود. روشهای متداول تکثیر گیاهان به روش قلمه زدن شامل قلمه ریشه (root cutting)، قلمه ساقه (stem cutting) و قلمه برگ (leaf cutting) است و گاهی اوقات برای تقویت ریشه دهی قلمه از هورمون ریشه زایی استفاده می شود. هورمون ریشه زا می تواند در روش های قلمه زنی بسیاری بکار رود. استفاده آن چه در گیاهان جوان، گیاهان تنه چوبی، چه با برگ ها و چه در ریشه ها به طور چشمگیری شانس تکثیر را افزایش می دهد.
انواع هورمون ریشه زایی
انواع این نوع هورمون های کمک کننده به رشد ریشه و در حالت کلی رشد گیاه را می توان شامل موارد زیر دانست:
هورمون مایع
هورمون ریشه زایی مایع به عنوان متداول ترین نوع هورمون مصنوعی برای تقویت رشد ریشه انواع گیاهان شناخته شده است. این نوع هورمون در دو نوع استاندارد و غلیظ عرضه می شود که به هنگام استفاده از نوع غلیظ بایستی آن را رقیق سازی نموده و سپس مورد استفاده قرار داد. هر چند که به نظر می رسد پروسه رقیق سازی هورمون دردسرهای خاص خودش را به همراه دارد اما به دلیل ارزان قیمت بودن این نوع، نسبت به هورمون مایع آماده اغلب کشاورزان تهیه و استفاده از آن را ترجیح می دهند.
هورمون پودری
هر چند که هورمون های مایع متداول ترین هورمون های تقویت رشد ریشه هستند اما در مورد کاربرد عملی ترجیح بیشتر باغداران و کشاورزان استفاده از نوع پودری این نوع هورمون است. هورمون پودری نسبت به انواع دیگر ماندگاری و ثبات بیشتری دارد. در استفاده از این نوع هورمون انتهای قلمه را ابتدا به آب آغشته کرده سپس در داخل هورمون پودری قرار دارد و پس از آن قلمه را در بستر مناسب در نظر گرفته شده کشت می کنند.
فرم ژله‌ای هورمون ریشه زایی
استفاده از این نوع هورمون برای افرادی مناسب است که به دنبال راحت ترین پروسه ریشه زایی باشند. در مورد استفاده از این ژل بایستی هورمون به فرم ژل را در ظرف کوچکی بریزید و سپس قلمه ها را تا جایی که انتهای برش خورده آنها به ژل برسند در داخل ظرف قرار دهید. در این حالت قسمت برش خورده کاملا آغشته به هورمون می شود و برای قرارگیری در محیط کشت مناسب آماده می گردد.
مراحل استفاده از هورمون ریشه زایی
استفاده از هورمون ایجاد ریشه برای تقویت رشد ریشه گیاهان می تواند شامل مراحلی به شرح زیر باشد:
قلمه ها را با استفاده از یک چاقوی تیز و تمیز با ایجاد برشی ۴۵ درجه، از گیاه مادر تهیه کنید.
هورمون ریشه زایی را با توجه به نوع آن در ظرفی مناسب آماده نمایید.
در مرحله سوم در صورتی که هورمون مورد استفاده به صورت مایع و محلول است کافی است قلمه ها را داخل آن قرار دهید و سپس در بستر مناسب مد نظر کشت نمایید. در صورتی که هورمون انتخابی به شکل پودری است انتهای قلمه ها را داخل آب فرو برده و سپس در داخل پودر هورمونی قرار دهید و بچرخانید تا قسمت برش خورده به طور کامل داخل پودر قرار بگیرد. در مورد هورمون ژله ای نیز کافی است قلمع را حدود ۱ اینچ به داخل ژل فرو برده و سپس در بستر رشد کشت نمایید.
هورمون های ریشه زایی طبیعی
عسل: عسل حاوی آنزیمی است که ممکن است رشد ریشه در گیاهان را تحریک کند. با این حال عسل بیشترین کاربرد را به عنوان ماده ضد عفونی کننده دارد که باعث فراهم کردن پاکیزگی کافی برای رشد سالم در قلمه می شود. عسل دارای خواص ضد باکتریایی و ضد قارچ است و از رشد باکتری ها و قارچ ها در قلمه جلوگیری می کند. برای استفاده از عسل به عنوان هورمون ریشه زایی، انتهای قلمه را به عسل آغشته کنید و سپس آن را بکارید.
آسپرین: آسپرین یک هورمون ریشه زایی موثر است. قرص آسپرین را خرد کنید و آن را در آب حل کنید.
برگ یا شاخه درخت بید: درختان بید دارای اسید ایندولبوتیریک طبیعی هستند، هورمونی که باعث ریشه زدن می شود. برای استفاده از درخت بید به عنوان هورمون ریشه زایی، به اندازه ۲ فنجان از شاخه های جوان تهیه کنید. آن ها را به قطعات کوچک برش دهید و به مدت یک شب آن ها را در آب بخیسانید. شما می توانید از شاخه های قدیمی هم استفاده کنید ولی در این صورت حداقل به سه فنجان از شاخه های قدیمی نیاز دارید. در صورتی که قصد دارید از برگ ها استفاده کنید، یک دسته برگ تهیه نمایید و آن ها را به مدت ۲ شب بخیسانید و سپس از آن به عنوان هورمون ریشه زایی استفاده کنید. هرگز از شاخه های مرده، آسیب دیده و یا شاخه هایی که روی زمین افتاده اند استفاده نکنید، زیرا ممکن است آلوده باشند.
سرکه سیب: سرکه یکی از پر کاربردترین مواد در خانه ها است و در ریشه زایی هم موثر می باشد. اما مراقب باشید بیش از حد از سرکه استفاده نکنید زیرا اسیدی است و ممکن است قلمه را از بین ببرد. فقط کافی است یک قاشق چای خوری سرکه را با شش فنجان آب مخلوط کنید و از آن به عنوان هورمون ریشه زایی استفاده نمایید.
مایع کلپ (Kelp) و آب: کلپ یک کود است. یک هشتم فنجان از این کود بریزید و سپس بقیه فنجان را با آب پر کنید. قلمه های خود را در این محلول بگذارید. این محلول همچنین به عنوان کود هم برای قلمه ها استفاده می شود.
دارچین: فرو کردن قلمه گیاهان در پودر دارچین از رشد قارچ ها جلوگیری می کند. دارچین تاثیر زیادی در ریشه دار شدن قلمه ها ندارد ولی رشد قارچ ها را مهار می کند. با جلوگیری از رشد قارچ، گیاه شانس بیشتری برای ریشه دار شدن دارد.
آلوئه ورا: از ژل آلوئه ورا میتوان به عنوان هورمون ریشه زایی استفاده کرد. قلمه ها را در ژل آلوئه ورا فرو کنید و سپس آن ها را بکارید. تاثیر ژل آلوئه ورا در ریشه زایی قلمه‌ها، نسبت به سایر هورمون های ریشه زای طبیعی، بیشتر است.
منابع: نازبو، آرمان بذر
