در عملیات عمرانی، اسفند سال ۱۳۱۹ در بیرجند خیابان جدید کشمان هموار و درختکاری شد. هشتاد و یک سال از آن روز می گذرد.
اهالی بیرجند خیابان کشمان را به همین نام میشناسند. در تکاپوی هویت سازی در برهه پسین حکومت پهلوی، خیابانها و کوچه ها نامگذاری شد. سپس چون حکومت جدید بر سر کار آمد آن را خیابان طالقانی نامیدند.
خیابان کشمان نامش را از کشتزار قدیم شهر داشت. قنات قصبه که در حسینیه شوکتی از زمین برمی آمد و با گذر از سراهای برخی اهالی موجب رونق کشت و ورز در کشمان بود.
عده ای در کشمان کشاورزی می کردند. درختان عناب بسیاری داشت. یک آسیای آبی هم دایر بود که البته از آب قنات کوشه می گشت. کنار یکی از جوهای آب، زنها رخت می شستند و آن جا را «کُل بانو جیجه» می خواندند.
در عملیات آن سال در جنوب شهر یک قطعه زمین برای باغ ملی تخصیص داده شد که سال آینده درست شود. باغ ملی تا مدتها همین نام را داشت. مقر کنونی شهرداری بیرجند در بخشی از همان باغ ملی قدیم، در انتهای خاوری خیابان کشمان است.
سال ۱۳۲۳ امیر ابراهیم خان علم ـ شوکتالملک دوم ـ در قسمتی از زمینهایش در شمال خیابان کشمان که نام باغ صفا داشت، ساختمان نخستین بیمارستان بیرجند را آغاز کرد. چندی بعد بیمارستان امدادی هم در آن طرف خیابان کشمان ساخته شد. بعدتر ساختمان شیروخورشید سرخ در مقابل بیمارستان بر پا شد. دبیرستان خزیمه علم تاسیس شد. محمدرضا سپهری، دومین صاحبکار امیر، در کنار همین خیابان سرای بزرگ و آبادانی ساخت. در دهه ۱۳۵۰ که تضاد دین با حاکمیت اوج گرفت شعبه مکتب نرجس در همین خیابان باز شد.
اما بیمارستان عنصر مسلط در خیابان کشمان شد. به مرور گسترش یافت تا امروز مجتمع درمانی بزرگی است. در پیرامون آن هم دواخانهها و محکمههای پزشکان، آزمایشگاهها، مراکز بینایی سنجی، فروشگاههای لوازم طبی و ... دایر شده تا خیابان کشمان را به صورت قطب درمانی و پزشکی شهر درآورده است. حتی اداره آموزش و پرورش هم ساختمانی را که در این خیابان داشت مرکز بهداشتی کرد.
خیابان کشمان هنوز بر مسیر نخستین برجاست. بی نشانی از آسیای آب، درختان عناب، کشت و ورز قدیم؛ مدفون در زیر ساختمانهایی که آن را از زندگانی و زیبایی تهی کرده است.
محمود فاضلی بیرجندی
کانال دژنپشت