کد خبر: ۲۰۵۰۰
تاریخ انتشار: ۰۴ آبان ۱۳۹۹ - ۰۱:۱۶-25 October 2020
نوشته‌ی علی خدادادی
هانِ ژانر علمی تخیلی به معنای واقعی کلمه حماسی و به طرز شگفت‌انگیزی پیچیده است. این گونه را می‌توان به ده‌ها زیرگونه و هر زیرگونه را با ویژگی‌های منحصر به فرد خودش تقسیم‌بندی کرد. هر داستان علمی تخیلی می‌تواند از مرز یک زیرگونه مشخص فراتر رود و حتی گاهی از طبقه‌بندی اصلی خود یعنی گونه علمی تخیلی خارج شود! از این رو دسته‌بندی دقیق تمام گونه علمی تخیلی امری غیرممکن به نظر می‌رسد، اما در این یادداشت برآنیم تا برخی از مشهورترین دنیاهای این ژانر را معرفی کنیم.
تصاحب بیگانگان فرازمینی: (Alien Invasion)
عوامل و موجودات بیگانه فرازمینی، موضوعی رایج در داستان‌ها و فیلم‌های علمی تخیلی است که در آن یک جامعه فرازمینی پیشرفته با هدف برانداختن حیات بشری، استعمار، استثمار یا در برخی موارد برای استفاده از بشر به عنوان غذا، زمین را به تصرف خود درمی‌آورند. از نمونه‌های این زیرگونه می‌توان به کوهستان اثر کارول امشویلر (The Mount; Carol Emshwiller) و استتار اثر جو هالدمن (Camouflage; Joe Haldeman) اشاره کرد.
تاریخ جایگزین: (Alternate History)
تاریخ جایگزین یا تاریخ بدیل، در دنیایی با سیر تاریخی متفاوت با تاریخ واقعی یا به عبارت ساده‌تر، «تاریخ جایگزین» اتفاق می‌افتد. در واقع در این زیرگونه به این پرسش پرداخته میشود که «اگر تاریخ در مسیری دیگر حرکت می‌کرد، چه می‌شد؟» بیشتر آثار در این زیرگونه ادبی در پس زمینه پیشامدهای واقعی رخ می‌دهند؛ با این حال دربردارنده شرایط اجتماعی، سیاسی- جغرافیایی یا صنعتی‌ای هستند که سیر و آهنگ تکامل متفاوتی داشته‌اند. در حالی که تا حدودی می‌توان تمام ادبیات داستانی را به نوعی «تاریخ جایگزین» به حساب آورد. این زیرگونه دربردارنده آن دسته از داستان‌هایی است که در آنها تغییر یا انحراف، موجب فاصله گرفتن تاریخ داستان از روند واقعی تاریخی میشود. از این زیرگونه می‌توان به این رُمان‌ها اشاره کرد: آدمکش کور؛ مارگارت آتوود (The Blind Assassin; Margaret Atwood)، تابستان دایناسورها؛ گرِگ بیر (Dinosaur Summer; Greg Bear) جهان‌های موازی؛ (parallel Universes)
واقعیت‌های جایگزین:
جهان‌های موازی یا واقعیات جایگزین در ادبیات علمی تخیلی و فانتزی، واقعیاتی خودمختار و مستقل هستند که در کنار و به موازات واقعیات جهان ما هستی وجود دارند. این جهان‌ها و واقعیت‌های مستقل گاهی به اندازه یک منطقه جغرافیایی کوچک و گاهی نیز به اندازه یک جهان جدید و کامل هستند و حتی گاهی چند جهان در کنار یکدیگر تشکیل یک «چندجهانی»! می‌دهند. دو اصطلاح «جهان‌های موازی» و «واقعیات جایگزین» به طور کلی مترادف هستند و در بیشتر موارد می‌توان به طور یکسان به هردو استناد نمود. با این حال گاهی اوقات در مورد اصطلاح «واقعیات جایگزین» معنایی ضمنی مُراد میشود که عبارت است از این که «واقعیت» مورد بحث، گونه‌ای تغییر یافته از واقعیت جهان خودمان است. اما اصطلاح «جهان‌های موازی» کلی‌تر بوده و هیچ معنای ضمنی بابت ارتباط یا عدم ارتباط آن با جهان خودمان وجود ندارد. از این زیرگونه می‌توان به این رُمان‌ها اشاره کرد: طوفان نیمه تابستان؛ پول اندرسون (َA Midsummer Tempest; Poul Anderson)، سه قلب و سه شیر؛ همان (Three Hearts and Three Lions; Poul Anderson)
علمی- تخیلی سخت: (Hard Science Fiction)
زیرگونه‌ای از ادبیات علمی تخیلی است که ویژگی بارز آن تمایل به استفاده از جزئیات دقیق علمی است و در مقابل زیرگونه «علمی تخیلی نرم» قرار می‌گیرد که معمولاً این موضوع به بهای پرداخت کمتر به شخصیت‌ها یا پیرنگ داستانی تمام میشود. در میان نویسندگان و خوانندگان علمی تخیلی در این که دقیقاً چه چیزی این تمایل به جزئیات علمی را به وجود می‌آورد، اختلاف نظر وجود دارد. در بسیاری از داستان‌های علمی تخیلی سخت، تمرکز اصلی روی جزئیات مربوط به علوم تجربی و پیشرفت‌های فناورانه است، در حالی که در بسیاری دیگر از داستان‌ها، مسائل مربوط به فن‌آوری در پس زمینه قرار می‌گیرد. برخی اظهار میکنند اگر در اثری، فن‌آوری و علم در پس‌زمینه داستان بحث شود، آن اثر نمونه‌ای از زیرگونه «علمی تخیلی نرم» است. اختلاف دیگر درون این شاخه نیز درباره چگونگی به تصویر کشیدن شرایط اجتماعی است. بعضی از نویسندگان در پی بازتاب جزئیات دقیق فنی و علمی درون جامعهای تقریباً آرمانی و پیشرفته هستند که در آن بشر بر امراض چیره شده و در جامعهای که معضل‌ها و نقصان‌های بشر به قوت خود باقی هستند، نویسندگان دیگر، اثر مخرب فن‌آوری بر نسل بشر و گاهی حتی بزرگ‌نمایی‌هایی در این زمینه را به تصویر می‌کشند. از نمونه‌های این زیرگونه می‌توان به این موارد اشاره نمود: سازندگان بی‌نهایت؛ دوگ بیسون و کوین جی. اندرسون، انتخاب آشیل؛ استیون بارنس و لری نیوِن
علمی- تخیلی نرم: (Soft Science Fiction)
در این زیرگونه، بیشتر به مسائل و اطلاعات علوم نظری از قبیل جامعه‌شناسی، روانشناسی، آنتروپولوژی (انسان‌شناسی) و… پرداخته میشود. نمونه خوب پرداخت جامعه‌شناسی پیشرفته، بررسی روانشناسی تاریخی (روان – تاریخ شناسی)! است که آیزاک آسیموف در مجموعه «بنیاد» (Foundation trilogy) انجام داده است. مرد نقاشی شده اثر رِی بردبری (The Illustrated Man; Ray Bradbury) نیز نمونه‌ای دیگر است.
آخرالزمانی و پسا آخرالزمانی: (Apocalyptic and Post-Apocalyptic literature)
زیرگونه آخرالزمانی گونه‌ای از ادبیات علمی تخیلی است که با پایان تمدن انسانی در ارتباط است. چه این پایان در نتیجه جنگ اتمی رخ دهد، چه از طریق بیماری فراگیری مانند طاعون یا هر نوع فاجعه عمومی دیگر. زیرگونه پساآخرالزمانی روایتگر وقایع، در جهانی پس از رخداد چنین فجایعی است. چارچوب زمانی در این زیرگونه می‌تواند مستقیم پس از فاجعه و راوی رنج‌ها و مسائل روانشناختی نجات‌یافتگان باشد یا بر رخدادهای دوران‌های بعد از فاجعه تمرکز کند و به تصویر کشنده این موضوع باشد که وجود تمدن، پیش از فاجعه یا به دست فراموشی سپرده شده یا در مورد آن به اسطوره‌بافی پرداخته شده است. داستان‌های پساآخرالزمانی بیشتر در بستر جهانی ابتدایی و عاری از فن‌آوری و تکنولوژی در آینده یا در جهانی که تنها تعداد اندکی از مظاهر فن‌آوری در آن باقی مانده، اتفاق می‌افتند. لازم به ذکر است میان این گونه از ادبیات علمی تخیلی و گونه‌هایی همچون اتوپیایی (آرمان‌شهر) و دیستوپیایی (پادآرمان‌شهر)، مرز باریک و گاه غیر قابل تشخیصی وجود دارد. همچنین لازم به ذکر است اگر فجایع آخرالزمانی به حد کافی بغرنج باشند، آثار نوشته شده در این دو زیرگونه می‌توانند در زیرگونه «زمین درحال نابودی» (Dying Earth) نیز قرار گیرند. از رمان‌های نوشته شده در این زیرگونه می‌توان به این دو نمونه اشاره کرد: کشتی ساکورا؛ کوبو آبه (The Ark Sakura; Kobo Abe) و ریش سفید؛ برایان آلدیس (Greybeard; Brian W. Aldis)
هوش مصنوعی: هوش مصنوعی (Artificial Intelligence: AI)
موضوعی است در علوم رایانه‌ای که در مورد رفتار هوشمندانه ماشین‌ها، دستگاه‌ها، ربات‌ها و توانایی انطباق و یادگیری آنها بحث میکند. در داستان‌های این زیرگونه، یک یا چند هوش مصنوعی به طور کامل توانایی ادراک و احساس پیدا میکنند. (مانند آنچه در فیلم اُدیسه فضایی ساخته استنلی کوبریک در مورد کاراکتر هال (HAL9000) دیده میشود.) این هوش‌های مصنوعی می‌توانند رایانه‌ها، گوشی‌های هوشمند، ربات‌ها و اخیراً حتی اینترنت باشند. از مثال‌های این زیرگونه می‌توان به رمان دی. اف. جونز، غول پیکر (Colossus) اشاره کرد که در سال ۱۹۷۰ از آن اقتباسی سینمایی با نام غول پیکر: پروژه فوربین (Colossus: The Forbin Project) انجام گرفت. نمونه دیگر، رمان اِریل نوشته جک ام. بیکام (َAriel; Jack M. Bickham) است.
سایبرپانک (Cyberpunk)
سایبرپانک زیرگونه‌ای از ادبیات علمی تخیلی است که رویکرد آن بر مسأله «سطح فن‌آوری بالا ولی زندگی دون و سطح پایین» قرار دارد و این نام از ترکیب دو واژه سایبرنتیک (cybernetics) (دانش بررسی ارتباط میان هوش ماشینی و انسانی) و پانک (punk) (به معنی بی کیفیت و بی‌ارزش) تشکیل شده است. وجود همزمان پیشرفت‌های تکنولوژیک مانند رایانه‌ها و فن‌آوری اطلاعات به همراه مراتبی از به هم‌ریختگی نظام اجتماعی از ویژگی‌های بارز این زیرگونه است. بنا به گفته لارنس پرسون، منتقد علمی تخیلی، در مجله نووا اکسپرس (Nova Express): «کاراکترهای داستان‌های سایبرپانک کلاسیک، انسان‌های تنها، مطرود و به حاشیه رانده شده هستند و در جامعهای زندگی میکنند که در آن حیات روزمره انسان‌ها دستخوش تغییرات سریع در عرصه فن‌آوری، هجوم موج فراگیر داده‌ها و اطلاعات رایانه‌ای و دستکاری‌های بیش از حد در بدن انسان است. از رمان‌های این زیرگونه می‌توان به این دو نمونه اشاره کرد: احمق‌ها؛ پَت کدیگان(Fools; Pat Cadigan) و شهرک تجاری؛ مدلین اَشبی(Company Town; Madeline Ashby)
اُتوپیایی یا آرمان‌شهر: Utopian Literature
لفظ «اتوپیا» برای نخستین بار در رساله‌ای به همین نام از توماس مور، نویسنده و سیاستمدار انگلیسی، در سال ۱۵۱۶ به کار برده شده است و بعدها رساله‌نویسان دیگری از جمله سِر فرانسیس بیکن در قرن هفدهم در اثر ناتمام خود، آتلانتیس جدید (New Atlantis)، در این باب نوشته‌اند. به طور کلی مفهوم اتوپیا یا آرمان‌شهر به جامعهای ایده‌آل، آرمانی و شادمان (چیزی مانند جمهور افلاطون) اشاره دارد. در ادبیات داستانی علمی تخیلی، زیرگونه اُتوپیایی (آرمان‌شهر) آفرینشی است از یک جهان ایده‌آل به‌عنوان صحنه و بستر اتفاقات داستانی. به این نمونه‌های اتوپیایی می‌توان در رُمان اشاره کرد: جزیره؛ آلدوس هاکسلی (Island; Aldous Huxley)، هِرلند (سرزمین زنان) و شارلوت پرکینز گیلمن (Herland; Charlotte Perkins Gilman)
دیستوپیا یا پادآرمان‌شهر:
همان طور که از عنوان نیز می‌توان حدس زد، عبارت دیستوپیا Dystopia یا پادآرمان‌شهر در مقابل مفهوم اُتوپیا یا آرمان‌شهر قرار می‌گیرد و اولین بار جان استوارت میل آن را به کار برد. در عرصه ادبیات علمی تخیلی در این زیرگونه، به آفرینش جهانی کابوس‌وار و مملو از شرارت و بدی‌ها پرداخته میشود. جهانی که در آن «نیروی خرد بر نیروی مهرورزی چیره شده است.» از رُمانهای دیستوپیای می‌توان به این موارد اشاره نمود: پَختستان: رمان بعدهای بسیار؛ اِدوین ابوت ابوت (Flatland: A Romance of Many Dimensions; Edwin A. Abbot)، مدفون عصر یخبندان ۴؛ کوبو آبه (Inter Ice Age 4; Kobo Abe)
اسطوره‌ای- افسانه‌ای: (Mythic Sci-fi)در این زیرگونه از ادبیات علمی تخیلی، داستان‌ها ریشه در افسانه‌ها و اساطیر دارند و در اصل الهام گرفته شده از طرح‌واره‌ها، استعاره‌ها و نمادهای موجود در قصه‌ها و روایات شفاهی کهن و افسانه‌ها و ادبیات بومی هستند. شخصیت‌پردازی این داستان‌ها گاه بر اساس خدایان صورت می‌گیرد و گاهی نیز داستان‌ها بازگوکننده ماجراهای اساطیری مشهور در قالب مختصات گونه علمی تخیلی می‌باشند. از نمونه‌های رمان در این زیرگونه این‌ها هستند: تکامل؛ استیون باکستر (Evolution; Stephen Baxter) و کوچک،بزرگ ؛ جان کراولی (Little, Big; John Crowley)
علمی- فانتزی: (Sci-Fantasy)این زیرگونه در واقع ترکیبی است از دو گونه اصلی علمی تخیلی و فانتزی که در آن عناصر اصلی این دو گونه در کنار یکدیگر برای آفرینش داستان‌هایی به کار می‌رود که هم مضمون و لحن آینده‌گر (فوتوریستی) و فنی دارند و هم دربردارنده پیرنگ و شخصیت‌های تخیلی و فانتزی هستند. آرتور سی. کلارک، نویسنده مشهور علمی تخیلی، می‌گوید: «فن‌آوری‌های پیشرفته تفاوتی با جادو ندارند.» این جمله می‌تواند به ما در درک این زیرگونه کمک کند. برخی البته بر این باورند که این زیرگونه خود دارای زیرگونه‌های متعددی است اما برای مقاصد ما همین تعریف کفایت میکند. سری رمان‌های «پِرن» نوشته آن مک کفری از نمونه‌های خوب این زیرگونه هستند. از دیگر نمونه‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد: تمام پرندگانِ آسمان؛ چارلی جین اندِرز (All the Birds in the Sky; Charlie Jane Anders و فیلیپ کِی. دیک مُرده، افسوس ؛ مایکل بیشاپ (Philip K. Dick Is Dead; Michael Bishop)
اُپرای فضایی: (Space Opera) این زیرگونه، شامل داستان‌های علمی تخیلی بلند و حماسی (epic) مانند نبردهای کهکشانی است که اغلب در فضا رخ می‌دهند یا روایتگر سفرهای بین سیاره‌ای هستند. مضامین غالب و معمول در اپرای فضایی عبارتند از سیاست، امپریالیسم و استعمار، جنگ، شورش، ماجراجویی‌های فضایی، قهرمان‌سازی و… در اُپرای فضایی اغلب درجات مختلفی از توجیه‌پذیری علمی وجود دارد. در بیشتر داستان‌ها قوانین فیزیکی با وجود فضاپیماهایی که با سرعت بالاتر از نور سفر میکنند، شکسته میشود. چه بسا در برخی موارد که کم هم نیستند، پا را از محدوده فیزیک طبیعی فراتر می‌گذارند و با استفاده از نیروهای فراواقعی و خارق‌العاده، سیارات، ستاره‌ها یا کهکشان‌ها به طور کلی نابود میشوند. در اُپرای فضایی، سیارات معمولاً جو و مختصاتی شبیه به زمین (به استثنای ماه) و موجودات و شرایط حیات عجیب و غریبی دارند. موجودات فرازمینی بیشتر به انگلیسی و با لهجه‌ای متفاوت تکلم میکنند و افزون بر فضاپیماها از ابزار مختلفی همچون اسلحه‌های لیزری، ربات‌ها و ماشین‌های پرنده بهره می‌برند. می‌توان به این نمونه‌ها در زیرگونه اُپرای فضایی اشاره نمود: ریاضیدان؛ پول اندرسون (The Algebraist; Poul Anderson)، مجموعه «بنیاد»؛ آیزاک آسیموف (The Foundation series; Isaac Asimov) و در سینما و فیلم: جنگ ستارگان؛ جورج لوکاس (The Star Wars; George Lucas)
استیم‌پانک (Steampunk): ایده اصلی در این زیرگونه ادغام مفاهیم و مضامین مدرن و آینده‌گر (فوتوریستی) در زمانی قدیمی‌تر از زمان و شرایط حال است یا بالعکس. این زیرگونه در واقع از مفهوم «عصر ماشین بُخار» پس از انقلاب صنعتی (انگلستان ویکتوریایی قرن نوزدهم) و نوآوری‌های مهندسی در آن دوران برمی‌خیزد. مانند آنچه در آثار نویسندگانی چون ژول وِرن و اچ. جی. ولز می‌توان دید. در زیرگونه «استیم پانک» که حاوی «تاریخ جایگزین» نیز هست، عناصر فن‌آوری گذشته مانند رایانه و سیستم‌های دستی، چرخ دنده‌ای و مکانیکی با فن‌آوری‌های نوین و فوتوریستی همچون عینک‌های چند کاربردی هوشمند، ربات‌های غول‌پیکر و اسلحه‌های لیزری در هم تنیده میشوند. چند نمونه از رمان‌های استیم پانک: ماشین تفاوت؛ ویلیام گیبسون و بروس استرلینگThe Difference Engine) ; William Gibson & Bruce Streling) و دیو امپراتور؛ کاترین اَدیسون (The Goblin Emperor; Katherine Addison)
سفر زمان:
زیرگونه «سفر زمان» به آن دسته از داستان‌های علمی تخیلی اشاره دارد که در آنها حرکت به سوی جلو یا عقب در زمان رخ میدهد. چیزی که در واقع قابل قیاس با حرکت در ابعاد فضایی است. این زیرگونه رابطه تنگاتنگی با زیرگونه «تاریخ جایگزین» و «جهان‌های موازی و واقعیت جایگزین» دارد. زیرا امکان سفر در واقعیت‌ها یا جهان‌های موازی نیز در این زیرگونه هست. از نمونه‌های رُمان در این زیرگونه می‌توان به این موارد اشاره کرد: شهری در انتهای زمان؛ گرِگ بیر (City at the End of Time; Greg Bear) و ماشین زمان؛ اچ. جی. وِلز (The Time Machine; H. G. Wells)
کانال تلگرام نویسندگان:
T.me/benevis_s
مطالب مرتبط
X Share
نظر شما
به روایت مذهبی ها
نظرسنجی
کرونا چه خواهد شد؟
آخرین اخبار
پربازدیدترین
خبری-تحلیلی
اخلاق و عرفان
سیره علی بن ابیطالب(ع)
سیره رسول الله(ص)
تاریخ صدر اسلام
تاریخ معاصر
زمین
سلامت و تغذیه
نماز و احکام
کتاب و ادبیات
نظامی
کمپر و ون لایف
شیطان و گناهان
روشنفکری دینی
مرگ
آخرالزمان